"Reszta jest milczeniem ale należy do mnie", czyli o księciu Hamlecie słów kilka

W nocy z niedzieli na poniedziałek siedzieliśmy z Kaśką i Nataszą nad jeziorem. Noc była ciepła, dziewczyny piły swoje piwo, ja puszczałem kaczki, marszcząc spokojną taflę Rusałki.

Kaśka wróciła wcześniej z pobytu w domu na czas świąt, bo znowu pokłóciła się z rodzicami, do tego miała dodatkowy pretekst, mogła w poniedziałek świąteczny dorobić jako opiekunka do dziecka. Natasza w ogóle na święta do domu nie wróciła, gdyż rodzice nie do końca akceptują jej sposób na życie i poglądy. Choćby takie, jak weganizm, buddyzm i studiowanie wielu języków i poznawanie przy tym różnych kultur. Według nich powinna jeść normalnie i po prostu znaleźć sobie bogatego męża. Bywa i tak.

Dla dziewczyn ten czas który powinien być odpoczynkiem nie był udany, dlatego nie zdziwiłem się, gdy o 21 odebrałem telefon od Kaśki i usłyszałem „Indie, jesteśmy nad Rusałką, dołączysz?”. Grzechem wręcz byłoby nie przyjść do nich.

I tak do świtu prawie rozprawialiśmy najpierw o ich problemach, o złych rodzicach, o niedobrych przeżartych świętach które nikogo z nas nie dotyczą ( ja ze swoją dziwną religią, Kaśka ze swoją religią huny, Nataszka ze swoim buddyzmem) i upolitycznianiu religii. Wreszcie doszliśmy do momentu, w którym pogadać można było o kolejnych wspólnych projektach, o mondoramie Kaśki do którego Natasza pisała scenariusz a ja robię muzykę, o próbie wystawienia „Hamleta”...

Właśnie „Hamlet” był głównym tematem tej nocy od pewnego momentu.

Wiecie, tak właściwie, to można rzec, że tak naprawdę na punkcie historii duńskiego księcia mam pewną obsesję. Tak, grałem już w swoim życiu Hamleta i do dziś znam cały dramat na wyrywki. Nawet obudzony w środku nocy mogę zacząć deklamować wielki monolog „Być albo nie być” czy też płakać nad biednym Yorikiem. I nie będę skromny, gdy powiem, że scenę z Ofelią grać potrafię wręcz doskonale krzycząc „Idź do klasztoru!” w całkowitym szale, jaki nigdy nie dotyka mnie w moim prawdziwym życiu.

„Hamlet” jest sztuką, która całkowicie potrafi mnie pożreć. W czasie prób i wystawiania „Hamleta” dzieją się w mojej głowie rzeczy niezwykłe, przerażające nieco nieraz. Bo to jedyna rola, która całkiem pochłania. Nie tylko w momencie bycia na scenie, ale też w momencie zejścia z niej. Tak nie powinno być, ale...

Wiecie, że aktorzy grający owego księcia potrafili przez emocje wygrywane na scenie, utożsamianie się z rolą tracić w czasie sezonu i po 15 kilogramów o ile nie więcej? Wreszcie, pod koniec, przypominali Duńczyka ogarniętego obsesją i zżartego rozerwaniem, cóż czynić.

„Jean Louis Barrault napisał kiedyś, że rolę Hamleta można porównać do lekkoatletycznego biegu na długim dystansie – w jednym i drugim przypadku zbytni, niekontrolowany wysiłek na początku wywołać musi kryzys „spuchnięcia” na finiszu. Przyznał, że sam grając Hamleta tracił po każdym wieczorze kilogram na wadze. „

Shakespeare był dramatopisarzem niezwykłym, przyzna każdy. Niektórzy podejrzewali go o pakt z diabłem, inni mówili, że natchniony był przez Boga. Sam Gaiman umieścił go w swoim „Sandmanie” jako człowieka, który pisał na zlecenie dawnych pogańskich bóstw. Inni twierdzą, że tak naprawdę złodziejem był i pomysły innych kradł, ładnie je po prostu spisawszy, a tak w ogóle to nie był oryginalny, bo pierwowzory jego postaci pochodzą z dawnych opowieści i legend, co bardzo widać choćby w „Śnie nocy letniej” czy „Makbecie”. Kto ma rację, nie wiadomo, ale też chyba nie ma to takiego znaczenia. Nie ma zwłaszcza w momencie, gdy czyta się lub ogląda wystawianego na deskach wszystkich teatrów świata „Hamleta”.

Może to moja obsesja, może to nadmierne też utożsamianie się z tą rolą, ale mam wrażenie, że sama sztuka, jak i postać tytułowa są po prostu wręcz w chory sposób fascynujące i uniwersalne. Szkoda tylko, że wiele płaszczyzn Hamleta zabija interpretacja w szkole, zniechęca do całokształtu twórczości pana S. zamykając ją w ramy, ale szkoła niejedno potrafi zepsuć i nie o tym miałem.

Wiecie, ja po prostu czasem mam wrażenie, że każdy z nas nosi w sobie Hamleta właśnie. I to nie tylko ja mam takie wrażenie, bo jak pisał Bieliński przecież :” Hamlet- czy wiecie, co znaczy to imię? Jest ono wielkie i głębokie i oznacza życie ludzkie. Hamlet to ty, ja i każdy z nas w mniejszym lub większym stopniu (...)”.

Powiecie może mi teraz, że jestem trochę wariatem ( trochę, jeśli nie całkiem, zresztą, ja nie przeczę ). Ale jeśli przyjrzeć się księciu bliżej, jeśli zadać pewne pytania jak Swinarski, jeśli zauważymy, że nie ma na nie jednoznacznych odpowiedzi, możemy dojść do takich wniosków. Takich, jak Bieliński czy ja. Hamlet po prostu jest jedną z najbardziej zagadkowych postaci teatru i literatury, a mimo upływu lat budzi nadal żywe dyskusje i polemiki. Wśród filozofów, wśród reżyserów, aktorów, krytyków literackich i teatralnych. Spory toczone są na każdej chyba płaszczyźnie budującej hamletowski los. Sam problem choroby psychicznej, domniemanego biseksualizmu czy wręcz homoseksualizmu (cóż robiłeś z Rozenkrancem, książę?), doszukiwanie się kompleksu Edypa, określanie Hamleta ramami..to trwa od wielu lat.

Postać postacią ale...

Może warto spojrzeć na Hamleta nie jak na postać, pewien topos, tylko jak na człowieka? Może warto wyjść trochę poza tą polemikę, zatrzasnąć drzwi schematu szkolnej interpretacji. Czy wtedy Hamlet nie jest nami?

Jest po prostu człowiekiem, który nosi w sobie wiele natur. Jest człowiekiem, który musi wybrać i bardzo, ale to bardzo się zgubił. Jest samotny i przez to traci głowę. Czuje się więźniem, a tak naprawdę to nie Elsynor go więzi- a jego własna głowa. Sam o tym mówi.

„O Boże! Ja bym mógł być zamknięty w łupinie orzecha i jeszcze bym się sądził panem niezmierzonej przestrzeni, gdybym tylko złych snów nie miewał!”

Każdy z nas jest nieraz zamknięty we własnej głowie, czyż nie?

Można spojrzeć na Hamleta jak na nastolatka z myślami samobójczymi, wariata, upojonego żądzą zemsty, słabeusza, postać silną...można go oceniać, można go nie lubić, można go widzieć na wiele różnych sposobów- ale ja i tak zawsze będę miał wrażenie, że Hamleta mamy w sobie. Może dlatego, że mam na jego punkcie taką obsesję, że w wielu aspektach się z nim utożsamiam. I może dlatego, że historia Hamleta w pewien sposób odwiodła mnie samego, w moim życiu od wielu złych czynów. Może to, kim teraz jestem, zawdzięczam dramaturgowi angielskiej królowej? Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie.

Ale przed wielu laty, gdy pierwszy raz czytałem Hamleta, po raz drugi, trzeci, dziesiąty...zrozumiałem pewne rzeczy w inny całkiem sposób. A gdy przyszło do grania go po raz pierwszy, 10 lat temu, jeszcze w liceum...

Pamiętam ten spektakl jak żaden inny. Byłem wtedy Hamletem, a nie tylko go grałem. Dostałem prawdziwego szału drwiąc z Ofelii i popychając ją na scenie tak, że prawdziwie upadła. Naprawdę zabijałem Poloniusza krzycząc, że to szczur i nienawidziłem własnej matki, jednocześnie ją kochając. Odnalazłem siebie wtedy w Hamlecie a Hamleta w sobie. Może przez poprzednie problemy rodzinne, smutek i żal pewien do matki, że nie zauważyła wcześniej co robi ze mną ojciec, może przez prawdziwe wówczas myśli samobójcze i uznawanie za wariata przez niektórych..może dlatego tak bardzo wtedy jeszcze miałem w sobie Hamleta. I grając go przeszedłem swoje katharsis.

Widzicie, może teatr działa nieraz terapeutycznie, tak samo jak muzyka, pisanie, malowanie. Zresztą, dziedzina psychologii zwana arterterapią nie istnieje od dziś. A może w tym była jakaś magia, Hamlet doprowadził mnie na skraj nad którym zrozumiałem, że ja nie chcę jak on zemsty, wiem, że chcę być i wcale nie potrzebuję wiecznego snu już, zaraz natychmiast. Może temu jednemu zdarzeniu przypisuję za dużo..ale wtedy to wydawało się ważne, jakby to było ukoronowanie wszelkich myśli metamorfozy zaczętej troszkę wcześniej. Ten jeden spektakl, który wygrał zresztą potem festiwal teatrów młodzieżowych te 10 lat temu był moim momentem granicznym być może. Może powinienem podziękować Księciu.

A teraz będę go grał ponownie. Nie na jakiejś marnej scenie, bo wystawić chcemy go w opuszczonym szpitalu psychiatrycznym pod Poznaniem. Nie znam miejsca które bardziej nadawałoby się na Elsynor jak to. Wilgotna ruina z mroczną przeszłością, z tajemnicą, ciężkim powietrzem. Więzienie, bo też i Dania jest więzienie i tam były złe sny. Właśnie tam. I właśnie tam chcę znowu krzyczeć na swoja Ofelię i płakać nad śmiercią ojca, którego uśmiercić w sobie nie można. Tam chcę umierać mówiąc reszta jest milczeniem, pamiętając, że, jak pisał Herbert, „reszta jest milczeniem, ale należy do mnie".

Bo teraz znów będę grał Hamleta i muszę potem jeszcze komuś podziękować za to, że zakiełkował we mnie ten pomysł, Hamlet się odrodził. Bo tym razem znowu będę grać Hamleta i tak, mam go w sobie jak każdy...ale ten Hamlet jest już inny. Hamlet jest cieniem przeszłości, o którym zawsze pamiętam, Hamlet jest momentami zwątpienia w życiu które i mnie nachodzą. Hamlet jest tym domorosłym filozofem we mnie...ale ja, ten prawdziwy, na co dzień, ja jest już bardziej Herbertowskim Fortynbrasem właśnie, choć nie tak zimnym i nie tak logicznym.

Może zabiłem po prostu sporą część Hamleta w sobie?

Kordian już nie pyta „być czy nie być”, robi to tylko na scenie, bo wie, czego chce. Czuwa z zimnym jabłkiem w dłoni i nie pozwala na milczenie.

Trzymajcie tylko kciuki, żeby naprawdę udało nam się to zagrać tak, jak chcemy i gdzie chcemy. W czwartek rozmowy na temat szpitala, czy jest taka możliwość. Musi się udać.

A „Tren Fortynbrasa” deklamuję zresztą też często przy naszych dziwnych nocach z poezją, upitych troszkę winem. I zawsze zapada cisza. Bo wtedy jestem Fortynbrasem i nie słucha się Kordiana, tylko jego. A ten ma donośny i mocny głos.

Teraz kiedy zostaliśmy sami możemy porozmawiać książę jak mężczyzna z mężczyzną
chociaż leżysz na schodach i widzisz tyle co martwa mrówka
to znaczy czarne słońce o złamanych promieniach
Nigdy nie mogłem myśleć o twoich dłoniach bez uśmiechu
i teraz kiedy leżą na kamieniu jak strącone gniazda
są tak samo bezbronne jak przedtem To jest właśnie koniec
Ręce leżą osobno Szpada leży osobno Osobno głowa
I nogi rycerza w miękkich pantoflach

Pogrzeb mieć będziesz żołnierski chociaż nie byłeś żołnierzem
jest to jedyny rytuał na jakim trochę się znam
Nie będzie gromnic i śpiewu będą lonty i huk
kir wleczony po bruku hełmy podkute buty konie artyleryjskie
werbel werbel wiem nic pięknego
to będą moje manewry przed objęciem władzy
trzeba wziąć miasto za gardło i wstrząsnąć nim trochę

Tak czy owak musiałeś zginąć Hamlecie nie byłeś do życia
wierzyłeś w kryształowe pojęcia a nie glinę ludzką
żyłeś ciągłymi skurczami jak we śnie łowiłeś chimery
łapczywie gryzłeś powietrze i natychmiast wymiotowałeś
nie umiałeś żadnej ludzkiej rzeczy nawet oddychać nie umiałeś

Teraz masz spokój Hamlecie zrobiłeś co do ciebie należało
i masz spokój Reszta nie jest milczeniem ale należy do mnie
wybrałeś część łatwiejszą efektywny sztych
lecz czymże jest śmierć bohaterska wobec wiecznego czuwania
z zimnym jabłkiem w dłoni na wysokim krześle
z widokiem na mrowisko i tarczę zegara
Żegnaj książę czeka na mnie projekt kanalizacji
i dekret w sprawie prostytutek i żebraków
muszę także obmyślić lepszy system więzień
gdyż jak zauważyłeś słusznie Dania jest więzieniem
Odchodzę do moich spraw Dziś w nocy urodzi się
Gwiazda Hamlet Nigdy się nie spotkamy
To co po mnie zostanie nie będzie przedmiotem tragedii

Ani nam witać się ani żegnać żyjemy na archipelagach
A ta woda te słowa cóż mogą cóż mogą książę